De weg die een geneesmiddel moet afleggen voordat het op de markt mag worden gebracht, is zeer lang. Eerst moet een zogenoemd registratiedossier aan de overheid worden aangeboden, met het verzoek het geneesmiddel voor praktische toepassing in Nederland toe te laten. Het dossier bevat een enorme berg informatie over de werking van het nieuwe middel bij mens en dier, en ook informatie over de bijwerkingen en de giftigheid. Daarnaast moet het dossier gegevens bevatten over de wijze waarop het middel in het bloed kan worden aangetoond en over de manier waarop de toedieningsvorm wordt bereid: poeders, pillen of anderszins. Is na bestudering van het dossier het advies van het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen positief, dan mag het middel pas in Nederland op de markt worden gebracht.
Reden genoeg dus om vertrouwen te hebben in ons arsenaal van moderne geneesmiddelen. Van tijd tot tijd worden we echter toch opgeschrikt door verontrustende berichten in de media over medicijnen die totaal onverwachte bijwerkingen veroorzaken. Vaak zijn die bijwerkingen dan zo ernstig dat de verkoop van het betreffende middel tijdelijk moet worden gestaakt of zelfs geheel moet worden verboden. Hieronder bespreken we enkele voorbeelden van medicijnen die, ondanks de strenge selectieprocedure, een regelrechte blunder bleken te zijn en diep menselijk leed hebben aangericht.

In het Louvre in Parijs hangt een sepiatekening van Francisco de Goya y Lucientes waarop een kind is afgebeeld met de afwijking die nu bekend is als focomelie. Dit is een aangeboren afwijking waarbij de bovenarm of het bovenbeen ontbreekt en de hand, de voet of delen daarvan direct aan de schouder of het bekken zitten. Tot 1957 was focomelie een uiterst zeldzame afwijking. Dat veranderde toen het slaapmiddel thalidomide (meestal Softenon® genoemd) op de markt kwam en het risico op focomelie met een factor 500.000 toenam. Het Softenon-drama is het meest onthutsende voorbeeld van hoe onveilig en schadelijk een geneesmiddel kan zijn. Bij de introductie in 1957 in Duitsland werd Softenon® zo veilig geacht dat het zelfs aan zwangere vrouwen kon worden gegeven. De waarheid was echter afschuwelijk. Tussen 1957 en 1961 (het jaar dat Softenon® van de markt werd gehaald) bleken circa tienduizend baby’s van vrouwen die dit middel hadden gebruikt, bij de geboorte vreselijk verminkt te zijn!

‘Focomelie’ in de achttiende eeuw, toen de aandoening nog niet door Softenon® werd veroorzaakt.
Tekening van Francisco de Goya y Lucientes (1746-1828), Louvre, Parijs.

Antibiotica

Het antibioticum chlooramfenicol werd in de jaren vijftig van de vorige eeuw in de hele wereld gebruikt tegen allerlei infecties, en met veel succes. Vele jaren na de introductie kwam men erachter dat dit middel soms bloedafwijkingen kon veroorzaken. Hoewel deze afwijkingen slechts zelden voorkwamen, waren ze soms toch zo ernstig dat mensen eraan overleden. Dat dit pas zo laat werd ontdekt, had vooral te maken met het feit dat de afwijkingen pas maanden ná de behandeling optraden.
Een ander geneesmiddel dat indertijd veel opschudding veroorzaakte, was clioquinol, het populaire middel tegen diarree, dat in Nederland beter bekend was onder de namen Entero-Vioform® en Mexaform®. Aan het eind van de jaren zestig kwam in Japan echter een geheimzinnige ziekte voor, die gepaard ging met verlammingsverschijnselen en blindheid. In totaal werden niet minder dan elfduizend slachtoffers geregistreerd. Nadat overduidelijk was aangetoond dat de ziekte te maken had met het gebruik van clioquinol, werd in veel landen – waaronder Nederland – de vrije verkoop gestaakt. Tegenwoordig is clioquinol alleen op recept te verkrijgen als het gaat om de behandeling van amoebendysenterie.

Een ander drama voltrok zich rond het DES-hormoon. Dit middel, waarvan de naam een samentrekking is van de wetenschappelijke benaming diëthylstilbestrol, werd na de introductie in 1938 vaak gebruikt ter voorkoming van een dreigende abortus. Pas veel later bleek dat dochters en zonen van vrouwen die dit middel tijdens de zwangerschap hadden gebruikt, een sterk verhoogd risico hadden op ernstige afwijkingen van de inwendige geslachtsorganen. Sinds kort is duidelijk geworden dat zelfs bij de derde generatie mannelijke nakomelingen (dus zonen van de dochters van de gebruiksters) nog afwijkingen van de geslachtsorganen kunnen voorkomen. Waarom deze problemen niet direct zijn gesignaleerd? Dat kwam doordat de afwijkingen pas tot uiting kwamen bij nakomelingen in de vruchtbare leeftijd; dus ongeveer twintig jaar na het gebruik door hun moeder! Het middel werd in 1975 – althans voor bovenvermelde toepassing – verboden.

Heel anders verliep de zogenoemde Halcion-affaire. Het ging om het middel triazolam (Halcion®) dat eind 1977 in Nederland werd geïntroduceerd als het eerste, kortwerkende slaapmiddel dat de volgende dag geen sufheid of katterigheid zou veroorzaken. Vrij snel na de introductie verschenen in de media echter de eerste berichten over ernstige problemen na gebruik van Halcion®. In 1979 waren er al ruim duizend meldingen over bijwerkingen bij het Nederlands Bureau Bijwerkingen Geneesmiddelen binnengekomen, afkomstig van zo’n 700 verschillende artsen. Het ging vooral om angsten, versterking van depressieve gevoelens, wanen en achtervolgingsideeën, abnormale gewaarwordingen vooral via het gehoor, en geheugenverlies. Deze bijwerkingen werden vooral geconstateerd na gebruik van de tabletten met hogere doseringen. Dit alles was voor het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen voldoende aanleiding de goedkeuring voor de verkoop van Halcion® op te schorten. Na tien jaar geharrewar en juridische touwtrekkerij heeft de Nederlandse rechter inmiddels bepaald dat Halcion® toch geen ondeugdelijk medicijn is, zodat het verbod op verkoop moest worden ingetrokken. Natuurlijk waren er wel bijwerkingen, maar die komen bij vrijwel alle medicijnen voor. Pas als ‘het middel erger is dan de kwaal’ kan een geneesmiddel eventueel als ‘ondeugdelijk’ worden aangemerkt. De producent van Halcion® moest echter wel extra waarschuwingen in de bijsluiter opnemen. Ook was de producent zo wijs de hoge doseringen uit de handel te nemen en te vervangen door tabletten van 0,125 en 0,25 milligram. Deskundigen betwijfelen echter of nu alle problemen met Halcion® de wereld uit zijn.
Enkele jaren geleden heeft ook de EG-commissie voor registratie van geneesmiddelen haar advies over het middel uitgebracht, dat door Nederland werd overgenomen. Halcion® mag in de handel blijven, maar onder vier voorwaarden: de dosering mag niet hoger zijn dan 0,25 milligram per dag, het mag maximaal voor een periode van drie weken worden voorgeschreven en niet aan psychiatrische patiënten, en één verpakking mag maar zeven tabletten bevatten. Fervente tegenstanders van het middel vinden dit absoluut onvoldoende. Zij stellen dat het middel in deze (lage) dosering als slaaptablet niet werkt, terwijl de bijwerkingen er nog altijd zijn.

Een ander voorbeeld van een medicijn waarover veel opschudding ontstond, was de pijnstiller glafenine (Glifanan®) die in 1967 gelanceerd werd als de veiligste pijnstiller die geen maagklachten veroorzaakte. Het middel mocht daarom zelfs een tijd lang zonder recept worden verkocht. In 1979 werden echter de eerste gevallen bekend van patiënten bij wie leverbeschadigingen waren ontstaan door het gebruik van glafenine. Toen er zelfs twee patiënten overleden, was het gedaan met de vrije verkoop. De afgelopen tien jaar zijn nog veel meer problemen aan het licht gekomen, zoals nierbeschadigingen en overgevoeligheidsreacties die zelfs een ernstige shocktoestand kunnen veroorzaken. Het College kondigde al in 1988 aan Glifanan® opnieuw te zullen onderzoeken en na te gaan of de voordelen wel opwegen tegen de nadelen. Inmiddels is dit ‘geneesmiddel’ al jaren definitief uit de handel.

In de zomer van 2001 werd Nederland en de rest van de wereld opgeschrikt door alarmerende krantenberichten dat een bekend cholesterolverlagend middel de oorzaak was van tientallen doden. Het ging om het middel cerivastatine (Lipobay®) dat in combinatie met gemfibrozil (Lopid®) wereldwijd 52 doden zou hebben veroorzaakt. Hoewel beide medicijnen worden gebruikt om de cholesterolwaarde in het bloed te verlagen, doen ze dat op een andere manier. Door middelen met een ander werkingsmechanisme te combineren, wordt de werking vaak versterkt. Dan geldt dus niet 1 plus 1 is 2, maar misschien wel 3 of 4. Voor de gewenste werking kan dat heel gunstig zijn, maar als dat ook geldt voor de bijwerkingen, dan kan er veel misgaan. Een belangrijke en ernstige bijwerking van cerivastatine is afbraak van spierweefsel (rabdomyolyse), waarbij de afbraakproducten in het bloed terechtkomen en in de nieren ernstige schade veroorzaken. Deze beschadigingen kunnen zo ernstig worden dat mensen er aan overlijden. De betreffende bijwerking was al veel langer bekend en niet alleen bij cerivastatine, maar ook bij andere cholesterolverlagers als atorvastatine (Lipitor®) of simvastatine (Zocor®). De bijwerking komt echter zo zelden voor dat dit voor de registratie-autoriteiten geen reden was cerivastatine en de andere cholesterolverlagers niet te registreren. Voorzover bekend, kwam de bijwerking niet voor bij gebruik van gemfibrozil. Dat door de combinatie van cerivastatine met gemfibrozil het aantal gevallen van deze afschuwelijke bijwerking met dito gevolgen zo enorm toenam, was een donderslag bij heldere hemel. Ook voor de fabrikant, die zo verstandig was het middel onmiddellijk van de markt te halen.

Hoewel deze opsomming van omstreden geneesmiddelen verre van volledig is, moet men beslist niet denken dat ons geneesmiddelenpakket onveilig is. Deze voorbeelden geven slechts aan dat sommige ernstige – meestal zeer zeldzame – bijwerkingen alléén ontdekt kunnen worden nadat het middel op grote schaal wordt gebruikt. Overigens is men ervan overtuigd dat door de strengere eisen die de overheid aan nieuwe geneesmiddelen stelt, deze steeds beter en veiliger zullen worden. Het absoluut veilige geneesmiddel zal helaas altijd een illusie blijven.

Terug