hormonen  &  stofwisseling

GESLACHTSHORMONEN

Enige kennis over de werking van de geslachtshormonen is waarschijnlijk al zeer oud. Zo is al heel lang bekend dat soldaten die bepaalde verwondingen aan de geslachtsorganen opliepen, zowel lichamelijk als geestelijk sterk veranderden. Men wist ook dat dit verschijnsel optrad na het wegnemen van de teelballen (castratie) van mannelijke huisdieren. Zo verandert een jonge stier in een os, een hengst in een ruin en een haan in een kapoen. In de zeventiende en achttiende eeuw castreerde men in Italië zelfs jongetjes die prachtig konden zingen, met het doel de puberteit te voorkomen, zodat de hoge jongensstem behouden bleef.

Vanaf het midden van de negentiende eeuw is men met uitgebreid onderzoek begonnen naar deze effecten. Als men bij een haan de zaadklieren wegneemt, ontstaat een kapoen, die weer tot haan kan worden omgebouwd door het implanteren van dezelfde zaadklieren. Later kon hetzelfde worden bereikt door de kapoen extracten van deze zaadklieren toe te dienen. Hiermee was in feite wetenschappelijk aangetoond dat de teelbal (testis) van een mannelijk dier een stof afscheidt die andere lichaamsdelen kan beïnvloeden en bepaalde processen kan regelen.

Tegenwoordig weet men dat testosteron, het belangrijkste mannelijke geslachtshormoon, vooral wordt geproduceerd in de teelballen onder invloed van het LH (luteïniserend hormoon) uit de voorkwab van het hersenaanhangsel (hypofyse). Samen met enkele andere mannelijke hormonen - die gezamenlijk 'androgenen' worden genoemd, afkomstig van het Griekse woord 'andro', dat manlijk betekent - leidt testosteron tot de ontwikkeling (tijdens de puberteit) en handhaving van de zogenoemde secundaire geslachtskenmerken van de man zoals baardgroei, lage stem, groei en rijping van het geslachtsorgaan en geslachtsdrift (libido). Daarnaast hebben deze hormonen een stimulerende werking op de eiwitsynthese (dit heet de anabole werking) terwijl de eiwitafbraak (katabole werking) wordt geremd. Door deze beide effecten wordt de spierontwikkeling sterk bevorderd.

Bij de vrouw produceren de eierstokken (ovaria) twee typen hormonen: oestrogenen en progesteron. De vorming ervan staat eveneens onder invloed van hormonen uit de hypofyse: FSH (follikel stimulerend hormoon) en LH. Het belangrijkste oestrogeen is oestradiol (ook wel estradiol genoemd), dat een rol speelt bij de ontwikkeling en handhaving van de secundaire geslachtskenmerken van de vrouw: borstvorming, groei van vagina en baarmoeder (uterus) en de geslachtsbeharing. Bovendien heeft het invloed op de menstruele cyclus en de kalkstofwisseling. Progesteron heeft voornamelijk invloed op het baarmoederslijmvlies, waardoor dat een bevruchte eicel kan laten innestelen. Het wordt daarom ook wel het zwangerschapshormoon genoemd.

Therapeutische  toepassingen

Androgenen
Mannelijke geslachtshormonen worden in de geneeskunde niet vaak gebruikt. Testosteron komt in aanmerking bij onderontwikkeling van het mannelijke geslachtsorgaan of na castratie (bijvoorbeeld na een ongeluk). De bedoeling is dan het tekort aan testosteron aan te vullen (suppletietherapie). Daarnaast leidt het gebruik van testosteron tot toename van de spiermassa, vermindering van de hoeveelheid lichaamsvet, toename van de botdichtheid en een verbeterde stemming. Testosteron wordt ook gebruikt bij de behandeling van groeiachterstand bij jongens (vertraagde puberteit). Anders dan men vaak denkt, leidt testosteron bij lichamelijk gezonde mannen niet tot stimulatie van de seksuele activiteit, zelfs niet in hoge doseringen. Het is dus niet geschikt als liefdesmiddel (afrodisiacum) of om impotentie te behandelen (zie ook het onderdeel seksualtiteit in de sectie 'Seks & Voortplanting'). Het hormoon kan zowel per injectie (Nebido®, Sustanon®) als via de mond (Andriol®) worden toegediend. Een vrij nieuwe ontwikkeling is toediening van testosteron via een huidgel. Door dagelijks (bij voorkeur 's ochtends) een afgepaste hoeveelheid op de huid van beide schouders, armen of op de buik (Androgel®, Testavan®, Tostran®) aan te brengen, kunnen bij de meeste mannen normale testosteron-waarden in het bloed worden bereikt.

Behalve bovengenoemde indicaties die niet vaak voorkomen, worden testosteron-preparaten - net als de anabole steroïden (zie hieronder) - in de praktijk vooral gebruikt als doping vanwege hun anabole werking (zie ook 'Testosteron en anabole steroïden' in het onderdeel 'Doping' in de sectie 'Van Voeding tot Doping'). Doordat de kans op ondeskundig gebruik dan tamelijk groot is, zijn bijwerkingen vrijwel onvermijdelijk (voor meer details zie 'bijwerkingen van androgenen en anabole steroïden' in het onderdeel 'Doping' in de sectie 'Van Voeding tot Doping').

Anabole  steroïden
Anabole steroïden zijn stoffen die rechtstreeks uit testosteron zijn ontwikkeld. Bij deze stoffen staat de eiwitsparende (anabole) werking op de voorgrond. Hun ‘mannelijke’ werking is een stuk minder dan die van testosteron. In de geneeskunde worden ze nog maar weinig gebruikt, maar des te meer in de sportwereld. Daar zijn ze in korte tijd mateloos populair geworden als doping (zie ook 'Testosteron en anabole steroïden' in het onderdeel 'Doping' in de sectie 'Van Voeding tot Doping') en hebben vele andere stimulerende middelen zoals de amfetaminen grotendeels verdrongen. Bij bepaalde takken van sport staat vooral spierkracht op de voorgrond. De enorme explosieve kracht die een atleet of wielrenner nodig heeft, is essentieel voor het leveren van topprestaties. Om de spierkrachtontwikkeling te versnellen, gebruikt men wel anabole steroïden of testosteron. Vooral in de opbouwfase tijdens intensieve trainingsperioden kunnen ze de ontwikkeling van de spiermassa en een sneller herstel na geleverde krachtsinspanningen bevorderen. Daarnaast kunnen deze stoffen ook invloed hebben op het gedrag, zoals een toename van de agressiviteit en een verhoging van de trainingsmotivatie. Behalve dat de lichaamsomvang fors toeneemt, hebben de gebruikers meer energie (en soms ook een verhoogde geslachtsdrift).

Vanwege de associatie met doping zijn de anabole steroïden in de reguliere geneeskunde - ten onrechte - een min of meer vergeten groep medicijnen geworden. Het enige anabole steroïd dat nog officieel is geregistreerd in Nederland is het nandrolon (Deca-Durabolin®) dat per injectie moet worden toegediend. De officiële indicatie is: ernstige botontkalking na de menopauze en bloedarmoede door nierziekten. Andere aandoeningen waarvoor een potentieel heilzame werking geldt, zijn: incomplete dwarslaesie, spieratrofie (afbraak van spierweefsel, bijvoorbeeld bij bedlegerige patiënten), doorligwonden, brandwonden, borstkanker, nierfunctiestoornissen en COPD. Ook in de revalidatie- en ouderengeneeskunde zouden deze geneesmiddelen een herkansing verdienen. De talloze andere anabole steroïden zijn illegaal en worden alleen als doping gebruikt in de sportwereld. Doordat de kans op ondeskundig gebruik dan tamelijk groot is, zijn bijwerkingen vrijwel onvermijdelijk (voor meer details zie 'bijwerkingen van androgenen en anabole steroïden' in het onderdeel 'Doping' in de sectie 'Van Voeding tot Doping').

Oestrogenen  en  progestagenen
De vrouwelijke geslachtshormonen worden in de geneeskunde op veel grotere schaal toegepast dan de mannelijke tegenhangers. Dat is om te beginnen te danken aan het feit dat bij de moderne geboortebeperking nog vrijwel altijd gebruik wordt gemaakt van de werking van een combinatie van oestrogenen en op progesteron lijkende stoffen (progestagenen). De orale anticonceptie (dat wil zeggen onvruchtbaarheid via een pil), of kortweg de ‘pil’, is de methode die door bijna 50 procent van de vruchtbare vrouwen in de westerse wereld wordt gebruikt om niet zwanger te worden (zie ook het onderdeel anticonceptie in de sectie 'Seks & Voortplanting'). Verder worden vrouwelijke geslachtshormonen gebruikt bij de behandeling van menstruatiestoornissen die het gevolg zijn van tekorten van één van deze hormonen (zie ook dysmennorroe & vaginaalbloedverlies in de sectie 'Vrouwenziekten').

Oestrogenen worden tegenwoordig ook nogal eens voorgeschreven om opvliegers en ander ongemak tijdens de overgang (menopauze: de periode waarin de maandelijks optredende menstruaties ophouden) te verminderen (zie overgangsklachten in de sectie 'Vrouwenziekten'). Ook na de menopauze – als de hoeveelheid oestrogeen aanzienlijk is verminderd, met alle gevolgen van dien (botontkalking, kans op hart- en vaatziekten, droogheid en jeuk van de vagina) – kan het gebruik van oestrogenen veel klachten voorkomen. Ook dan zou van een vorm van suppletietherapie gesproken kunnen worden. In zeer speciale gevallen worden vrouwelijke geslachtshormonen gebruikt bij de behandeling van sommige vormen van kanker (zie het onderdeel 'Chemotherapie' in de sectie 'Kanker') zoals prostaatkanker.

Externe links:
    https://www.apotheek.nl (Apotheek.nl; KNMP)
    https://www.farmacotherapeutischkompas.nl (Farmacotherapeutisch Kompas)
    https://www.ge-bu.nl (Geneesmiddelenbulletin)

Terug