Ruim een derde van de geneesmiddelen tegen kanker (de zogeheten cytostatica) die op dit moment in Nederland worden toegepast, is van natuurlijke oorsprong. Al vrij lang worden vincristine en vinblastine (Blastivin®) gebruikt bij de behandeling van leukemie. Deze stoffen worden gewonnen uit de maagdenpalm (Vinca rosea) op Madagaskar. Een veel recenter voorbeeld is de ontdekking van het cytostaticum paclitaxel (Paclitaxin®). Dit middel, dat tegenwoordig wordt toegepast tegen borstkanker, longkanker en kanker van de eierstokken, is afkomstig uit de bast van bepaalde taxusbomen die in de bossen aan de noordwestkust van Amerika groeien. Voor de behandeling van één patiënt zijn maar liefst drie tot zes bomen nodig. Een kuur met paclitaxel kost op dit moment vele duizenden euro’s. Men is dan ook naarstig op zoek naar andere bronnen van deze heilzame stof. Natuurbeschermers zijn echter bang dat er voorlopig nog veel bomen het loodje zullen leggen.

Een ander recent voorbeeld van een succesvol plantaardig product is de ontdekking van het malariamiddel artemisinine. In de Chinese volksgeneeskunde wordt al tweeduizend jaar lang een aftreksel van de plant Artemisia annua (eenjarige alsem) gebruikt tegen ziekten met koorts. In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd het actieve bestanddeel gevonden dat zeer werkzaam bleek te zijn tegen malariaparasieten. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) ontwikkelde onlangs een preparaat op basis van artemisinine, dat zeer effectief is bij de behandeling van patiënten met ernstige vormen van malaria. Bovendien bleek dat het werkzaam is tegen malariaparasieten die resistent zijn tegen andere malariamiddelen.
Niet alleen plantaardige bronnen zijn belangrijk voor nieuwe medicijnen. Ook schimmels en organismen uit de zee, zoals algen, wieren en sponzen, zijn bronnen van werkzame stoffen. Zo zijn in Nederland twee natuurlijke stoffen uit sponzen met een antivirale werking als geneesmiddel geregistreerd. Aciclovir (Zovirax®) is een middel tegen herpesinfecties, en cytarabine (Cytosar®) wordt gebruikt bij de behandeling van een bepaalde vorm van leukemie. Beide stoffen zijn in het laboratorium nagemaakt. Naar aanleiding hiervan onderzoekt men nu talloze andere sponzensoorten of ze biologisch actieve stoffen bevatten.

Op een toptien van de belangrijkste geneesmiddelen staan antibiotica steevast op nummer één. Dat heeft natuurlijk alles te maken met het feit dat ziekten als longontsteking, tuberculose of pest, die vroeger veel dodelijke slachtoffers eisten, tegenwoordig heel goed te behandelen zijn met antibiotica. Wat velen niet weten, is dat de meeste antibiotica rechtstreeks afkomstig zijn van moeder natuur. De triomftocht van de antibiotica in de geneeskunde begon in de jaren veertig van de vorige eeuw met de komst van penicilline. In 1928 ontdekte de Britse arts-bacterioloog Alexander Fleming per toeval (‘gestrooi’ met petrischaaltjes) deze uit een schimmel afkomstige stof die de groei van ziekteverwekkende bacteriën bleek te onderdrukken. In de jaren vlak na de Tweede Wereldoorlog zocht men naarstig naar andere stoffen met zo’n zelfde antibiotische werking, maar dan uit andere schimmelsoorten en andere micro-organismen. Dit resulteerde in de introductie van belangrijke antibioticagroepen als cefalosporinen, aminoglycosiden, tetracyclinen, macroliden enzovoort. Tegenwoordig worden deze uit de natuur afkomstige antibiotica nog steeds op grote schaal gebruikt, hoewel de oorspronkelijke stof na de zuivering chemisch nog wat wordt aangepast. Dat gebeurt vaak om een wat bredere medische toepassing mogelijk te maken.

Terug