SEKS  &  voortplanting

SEKSUEEL  OVERDRAAGBARE  AANDOENINGEN  (SOA's)

Seksueel overdraagbare aandoeningen (afgekort tot SOA's, vroeger meestal geslachtsziekten genoemd) zijn zeker niet alleen van deze tijd. In alle bekende culturen in de Oudheid kwamen SOA's voor. Bij de infectieziekten die de wereldgeschiedenis hebben beïnvloed, zoals pest, pokken, vlektyfus, malaria, nemen SOA's een zeer vooraanstaande plaats in. Oorlogen en daarmee samenhangende troepenverplaatsingen, armoede, prostitutie en seksueel misbruik vormden een uitstekende basis voor de verspreiding van SOA's. In onze huidige samenleving komen dankzij betere levensomstandigheden, goede hygiëne en de beschikbaarheid van antibiotica en vaccins, veel infectieziekten nauwelijks meer voor. Daarentegen veroorzaken SOA's nog steeds veel problemen. Er is de afgelopen jaren zelfs weer een toename te zien. Ook worden nog nieuwe SOA's ontdekt.

Bij SOA's gaat het om aandoeningen die het gevolg zijn van infecties door micro-organismen die door seksueel contact worden overgedragen, vandaar de naam SOA. In de Middeleeuwen dacht men dat er slechts één type SOA bestond, die zich in verschillende vormen kon openbaren. Men sprak dan van de venusziekte. Tegenwoordig weten wij dat de verschillende SOA's verschillende verwekkers hebben. Net als andere infectieziekten kunnen SOA's door virussen, bacteriën, schimmels of parasieten worden veroorzaakt

De belangrijkste SOA's zijn:

• gonorroe

• chlamydia-infectie

• trichomoniasis

• syfilis

• herpes genitalis

• genitale wratten

• hepatitis B

• aids

Een aantal van deze infecties beperkt zich vrijwel tot de geslachtsorganen. Dat is het geval bij gonorroe, trichomoniasis, herpes genitalis en chlamydia-infecties. Bij syfilis, hepatitis B en aids zijn de geslachtsorganen alleen maar de toegangspoort voor bepaalde verwekkers, die vervolgens elders in het lichaam weefsels en organen aantasten.

SOA's vormen nog steeds een bedreiging voor de volksgezondheid. Vanaf het eind van de jaren zeventig van de vorige eeuw heeft men in West-Europa een flinke stijging van de meest voorkomende SOA's kunnen waarnemen. De indruk bestaat dat een aantal factoren hierbij een rol heeft gespeeld. Economische en sociale veranderingen, zoals industrialisatie en verstedelijking, massatoerisme, gastarbeid, vluchtelingen enzovoort, werken de verspreiding van SOA's in de hand. Daarnaast kunnen wijzigingen in ethische, morele en gedragsnormen invloed hebben op het vóórkomen van SOA's. De anticonceptiepil biedt, in tegenstelling tot het condoom, geen bescherming tegen SOA's. De vrijere seksuele moraal die mede dankzij de ‘pil’ op gang kon komen, heeft dus bijgedragen aan de stijging van het aantal gevallen van SOA's.

Voor een geslaagde bestrijding van geslachtsziekten is tijdige herkenning noodzakelijk, en indien mogelijk een volledige behandeling met antibiotica en voldoende nacontrole. Dat geldt vanzelfsprekend voor de patiënt die met klachten van een SOA bij een arts aanklopt, maar ook voor de partner en alle andere personen met wie de patiënt seksueel contact heeft gehad. Het is een wijdverbreid misverstand te denken dat als men geen klachten heeft, er geen besmetting is. In veel gevallen worden SOA's juist ‘doorgegeven’ door personen die (nog) geen klachten hebben, maar wel besmet zijn.

Gonorroe

Gonorroe wordt veroorzaakt door een bacterie (Neisseria gonorrhoeae, ook wel gonokok genoemd) die vooral het slijmvlies van de plasbuis (urethra) infecteert. Men spreekt dan van een uretritis. Er wordt geelgroen slijm en pus gevormd dat onaangenaam ruikt en uit de penis of de plasbuis en vagina kan lekken. Vandaar dat deze SOA ook wel ‘druiper’ wordt genoemd. Meestal is er ook sprake van pijn en irritatie bij het plassen. In principe kan de verwekker zich overal in de geslachtsdelen nestelen. De eerste klachten ontstaan twee tot tien dagen na de besmetting. Besmette vrouwen hebben, afgezien van wat meer afscheiding uit de vagina, dikwijls geen of weinig klachten. Afhankelijk van de seksuele gewoonten kunnen ook de slijmvliezen van het rectum en de anus en van de mond- en keelholte besmet raken.

Als gonorroe niet afdoende wordt behandeld, kan bij vrouwen een eileiderontsteking (salpingitis) en uiteindelijk zelfs onvruchtbaarheid ontstaan. Bij mannen kunnen een bijbalontsteking (epididymitis) en een prostaatontsteking (prostatitis) optreden. In 20 tot 40 procent van de gevallen heeft een patiënt met gonorroe ook een chlamydia-infectie (zie hieronder).

Diverse Antibiotica
De meeste gevallen van gonorroe konden tot het begin van de jaren tachtig vrij gemakkelijk worden behandeld met penicillinen. Een éénmalige injectie met procaïnebenzylpenicilline (Bicilline®) of het via de mond innemen van een éénmalige hoge dosis amoxicilline in combinatie met probenecide (Benemid®) zorgde meestal voor een snelle genezing. Tegenwoordig zijn veel verwekkers van gonorroe resistent tegen penicillinen (zie ook antibiotica in de problemen in de sectie 'Infectieziekten'), zodat vaak moet worden uitgeweken naar andere antibiotica.

De eerstekeuze middelen bij gonorroe zijn ceftriaxon (merkloos) of cefotaxim (merkloos); dit zijn cefalosporinen (voor meer details zie het hoofdstuk 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'), die in een éénmalige injectie in een spier (intramusculair) worden toegediend. Ze kunnen ook veilig tijdens de zwangerschap en bij een bestaande penicilline-allergie worden gebruikt. In Nederland is tot op heden geen resistentie tegen deze middelen vastgesteld.

Als er omstandigheden zijn die het gebruik van deze cefalosporinen uitsluiten (bijvoorbeeld bij een bestaande overgevoeligheid en allergie voor deze middelen) kan uitgeweken worden naar ciprofloxacine (merkloos, Ciproxin®), behorende tot de chinolonen (voor meer details zie het hoofdstuk 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'), toegediend in een éénmalige dosis (één tablet) via de mond. Dit kan alleen als gebleken is dat via een kweek van slijm uit de plasbuis (van mannen) of de vagina gebleken is dat de gonokokken gevoelig zijn voor ciprofloxacine. Dit vanwege het feit dat tegen ciprofloxacine de laatste jaren een toenemende resistentie is ontwikkeld; bij patiënten die getest werden in soa-poliklinieken bleek meer dan 25% van de gonokokken resistent te zijn tegen dit middel. Overigens mag ciprofloxacine niet worden gebruikt tijdens de zwangerschap! In dat geval kan worden gekozen voor amoxicilline (merkloos) (voor meer details zie penicillinen in het hoofdstuk 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'), toegediend in een éénmalige (hoge) dosis (zes tabletten of capsules) via de mond.

Omdat er een vrij grote kans (20-40%) bestaat op een menginfectie met chlamydia (zie hieronder), wordt - ook het macrolidepreparaat (voor meer details zie het hoofdstuk 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten') azitromycine (merkloos, Zithromax®) voorgeschreven, dat in een éénmalige dosis (twee tabletten) via de mond moet worden ingenomen gelijktijdig met de toediening van één van de drie hier genoemde antibiotica.
Alle hier genoemde antibiotica kunnen als bijwerking soms maag-darmstoornissen (misselijkheid, buikpijn, diarree) veroorzaken.
Het is van het grootste belang dat iedereen moet worden onderzocht en behandeld met wie de patiënt de afgelopen maanden seksueel contact heeft gehad, ook als die persoon (nog) geen klachten heeft!

Chlamydia-infectie

Bij mannen is deze infectie op dit moment de meest voorkomende SOA. De infectie wordt veroorzaakt door Chlamydia trachomatis, een micro-organisme dat het midden houdt tussen een virus en een bacterie. De klachten zijn vrijwel gelijk aan die bij gonorroe, dus afscheiding en pijn en irritatie bij het plassen. Dus ook bij deze SOA is sprake van een infectie van het slijmvlies van de plasbuis (urethra) ook wel uretritis genoemd. Meestal zijn de klachten wat milder dan bij gonorroe. In principe kan de verwekker zich overal in de geslachtsdelen nestelen. Bij mannen kunnen een bijbalontsteking (epididymitis) of een prostaatontsteking (prostatitis) optreden. Afhankelijk van de seksuele gewoonten kunnen ook de slijmvliezen van het rectum en de anus besmet raken.
Vrouwen hoeven in het geheel geen klachten te hebben. Veel later kan dan een eileiderontsteking (salpingitis, zie ook 'Gynaecologische Infecties' in de sectie 'Vrouwenziekten'), een buikvliesontsteking (peritonitis) ontstaan, die beide gepaard gaan met hevige pijnen en koorts. Ook onvruchtbaarheid kan een late complicatie vormen. Een besmette zwangere vrouw kan tijdens de bevalling de besmetting op de pasgeborene overbrengen. Daardoor kan bij de baby een ernstige ooginfectie ontstaan. Als de bacteriën zich via de bloedbaan verspreiden, kunnen ook de gewrichten ontstoken raken.

Macroliden  en  tetracyclinen
Chlamydia-infecties zijn moeilijker te behandelen dan gonorroe, omdat slechts weinig antibiotica werkzaam zijn. In feite zijn alleen macroliden en tetracyclinen (in details besproken in het hoofdstuk 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten') effectief. Macroliden zijn hier eerstekeuze middelen, ook bij zwangerschap. Meestal schrijft de arts twee tabletten azitromycine (merkloos, Zithromax®) voor, die in één keer moeten worden ingenomen. Azitromycine kan als bijwerking soms wat maag-darmstoornissen (misselijkheid, buikpijn, diarree) veroorzaken.

Het tweedekeuze middel is tweemaal daags één tablet doxycycline (merkloos, Doxy Disp®) gedurende zeven dagen. De kans op bijwerkingen is vrij groot; vooral maag-darmklachten als misselijkheid, braken of diarree komen voor. Bij zwangerschap mag men beslist geen doxycycline gebruiken, omdat dit middel het ongeboren kind kan beschadigen. Als azitromycine dan niet gebruikt kan worden, komt eigenlijk alleen het penicilline-preparaat amoxicilline (merkloos) in aanmerking, driemaal daags één tablet gedurende zeven dagen.

Het is van groot belang dat iedereen moet worden onderzocht en behandeld met wie de patiënt de afgelopen maanden seksueel contact heeft gehad, ook als die persoon (nog) geen klachten heeft!

Trichomoniasis

Trichomoniasis – er is jammer genoeg geen goed Nederlands woord voor – is een infectie van de geslachtsorganen die wordt veroorzaakt door de ééncellige parasiet Trichomonas vaginalis. Omdat de klachten die door deze infectie ontstaan, vrijwel altijd alleen bij vrouwen voorkomen, spreekt men meestal van trichomonas vaginitis, dus een ontsteking van de vagina (vaginitis) door Trichomonas. Dat wil overigens niet zeggen dat deze parasieten niet bij mannen kunnen voorkomen, maar mannen kunnen deze micro-organismen bij zich dragen zonder dat ze er last van hebben. Bij seksueel contact met een vrouw kunnen ze worden overgedragen en dan een infectie met klachten veroorzaken. De vagina raakt ontstoken en er vormt zich een geelgroene, schuimende afscheiding die onaangenaam ruikt. De schaamlippen en de binnenkant van de vagina worden rood en gezwollen en er ontstaat jeuk en irritatie. Hoewel deze infectie hinderlijk en soms pijnlijk is, is ze niet echt ernstig.

Metronidazol
De behandeling met medicijnen is eenvoudig en effectief. Metronidazol (merkloos, Flagyl®) is het middel van eerste keuze (zie ook overige middelen in het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'). Een dosering van vier tabletten van 500 mg, in één keer in te nemen tijdens of na de maaltijd, is in principe voldoende om de infectie volledig te genezen. Afgezien van wat maag-darmstoornissen (misselijkheid), een hinderlijke metaalsmaak of hoofdpijn, wordt dit middel meestal goed verdragen. Tijdens de behandeling (tot twee dagen na de eenmalige inname) mag geen alcohol worden gebruikt, omdat een zogenoemde alcoholintolerantie kan ontstaan. Dat is het gevolg van het effect van deze medicijnen op de omzetting van alcohol in de lever. Bij de afbraak van alcohol wordt een giftig ‘tussenproduct’ gevormd, dat onder invloed van een van deze middelen niet verder wordt afgebroken. Ophoping van deze stof in het lichaam kan zeer onaangename gevolgen hebben, zoals duizeligheid, kloppende hoofdpijn, misselijkheid en zelfs braken, buikkrampen en sterk transpireren. Men kan er behoorlijk ziek van worden, ook al is het maar zeer tijdelijk.

Het is van groot belang dat ook de seksuele partner(s) worden behandeld, ook al heeft hij of zij volstrekt geen klachten. Blijft behandeling achterwege, dan is de kans groot dat de infectie door herbesmetting binnen de kortste tijd opnieuw de kop opsteekt. In de eerste drie maanden van de zwangerschap mag metronidazol niet via de mond worden ingenomen. Het mag dan uitsluitend lokaal worden toegediend, dus via een vaginale tablet of ovule. De behandeling duurt dan wel langer, namelijk tien dagen.

Syfilis

In 1495 brak onder de bevolking van Napels en onder Franse huurlingen die de stad hadden bezet, een epidemie uit van een vreselijke ziekte. Het begin was acuut met koorts, hoofdpijn, een ontstoken keel, opgezette lymfeklieren en een ernstig ziektegevoel. Veel patiënten stierven na enkele weken onder ondraaglijke pijnen en met zweren over het gehele lichaam. De artsen van toen stonden voor een raadsel. Het onbekende ziektebeeld werd ‘Napelse ziekte’ genoemd. De ziekte was echter al eerder gesignaleerd in Barcelona, en wel in 1493, het jaar waarin Columbus terugkeerde van zijn reis naar Amerika. Er werden namen als ‘Spaanse pokken’ of ‘Spaanse schurft’ gebruikt voor de ziekte die we nu syfilis (of lues venerea) noemen. Algemeen wordt aangenomen dat syfilis vanuit het Amerikaanse continent door de expeditie van Columbus in Europa is geïmporteerd. De infectie bleek voor de Europeanen, die er nog niet eerder mee in aanraking waren geweest, veel schadelijker te zijn dan voor de Amerikaanse inboorlingen, de indianen.

Tegenwoordig is het verloop van deze ziekte een stuk milder dan vijf eeuwen geleden. Toch zijn de late gevolgen zo ernstig dat syfilis nog altijd als een zeer gevaarlijke ziekte te boek staat. De ziekte kent een aantal stadia, die elkaar opvolgen. Het eerste stadium ontstaat ongeveer twee tot drie weken na besmetting met de verwekker Treponema pallidum en bestaat uit een zweertje (‘harde sjanker’), meestal op de geslachtsorganen. Afhankelijk van de seksuele gewoonten kan het zweertje zich ook in de anus of mondholte voordoen. Nadat het zweertje spontaan is verdwenen, kan na enkele weken tot maanden het tweede stadium ontstaan dat vooral wordt gekenmerkt door huiduitslag. Ook andere verschijnselen kunnen zich dan voordoen, zoals een grieperig gevoel, hoofdpijn, lusteloosheid, keelpijn en haaruitval. Deze algemene verschijnselen hangen nauw samen met de aanwezigheid van de bacterie in diverse organen van het lichaam en de hevige afweerreactie van de patiënt op de besmetting. Ook deze klachten kunnen spontaan verdwijnen. Na een periode zonder symptomen en klachten, die maanden tot vele jaren kan duren, kan bij een deel van de patiënten het derde stadium ontstaan. Nu is de ziekte in een bepaald orgaan gelokaliseerd. Meestal is dat het centrale zenuwstelsel. Een van de verschijnselen in het derde stadium van syfilis werd vroeger ‘ruggenmergtering’ (tabes dorsalis) genoemd. Daarbij treden coördinatiestoornissen (de ‘hanenstap’), pijn in lendenen en ledematen, achteruitgang of verlies van het gezichtsvermogen en maag-darmstoornissen op. Het geestesvermogen blijft meestal intact. Bij sommige patiënten worden echter juist de hersenen aangetast. Dit leidt tot een vorm van krankzinnigheid (dementia paralytica) die gepaard gaat met grootheidswaan, hallucinaties of een volledig verlies van het verstandelijke vermogen.

Behalve syfilis die door seksueel contact wordt opgelopen, bestaat ook de aangeboren syfilis. In dat geval wordt het kind in de baarmoeder besmet door de moeder die aan syfilis lijdt, omdat de ziekteverwekkers de moederkoek (placenta) kunnen passeren. Gelukkig is aangeboren syfilis zeldzaam geworden, doordat zwangere vrouwen consequent op de ziekte worden gecontroleerd.

Penicillinen
Bij het stellen van de diagnose, maar ook bij de behandeling, is vooral het bloedonderzoek van belang. Het aantonen van antistoffen die het lichaam produceert als reactie op de besmetting, is belangrijker dan het aantonen van de ziekteverwekker. Bij de behandeling van syfilis zijn penicillinen (in het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten') nog steeds middelen van eerste keuze. Een éénmalige injectie met benzathinebenzylpenicilline (merkloos) is meestal voldoende om syfilis in het eerste stadium afdoende te behandelen. Syfilis in het tweede of derde stadium wordt ook behandeld met benzathinebenzylpenicilline-injecties, maar veel intensiever. Ook de behandeling van zwangere vrouwen is intensief. Na de behandeling moet altijd het bloed worden gecontroleerd. Is de patiënt overgevoelig voor penicillinen, dan moet uitgeweken worden naar cefalosporinen (in het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'): ceftriaxon (merkloos) of cefotaxim (merkloos) per injectie gedurende tien dagen (ook aan zwangere vrouwen), of moet doxycycline (merkloos, Doxy Disp®), een tetracycline (in het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten') worden geslikt (niet door zwangere vrouwen!), eveneens gedurende tien dagen.

Herpes  genitalis

De verwekker van herpes genitalis is een virus dat zeer nauw verwant is aan de verwekker van de bekende koortsblaasjes op de lippen (zie ook herpesinfecties). Herpes genitalis wordt gekenmerkt door steeds terugkerende symptomen rond de geslachtsdelen, zoals een branderig gevoel, jeuk en pijnlijke blaasjes die overgaan in zweertjes. Bij de man ontstaan de blaasjes vooral op de eikel en de voorhuid, maar ook wel eens in de anus, vooral bij homoseksuele mannen. Bij de vrouw zijn de schaamlippen vaak het doelwit. Vrouwen hebben meestal meer klachten dan mannen. De eerste periode van klachten is meestal de hevigste. Na twee tot drie weken verdwijnen de klachten spontaan. De klachten komen steeds terug, omdat het virus zich ‘terugtrekt’ in zenuwknopen en bij weerstandsvermindering weer naar de huid of de slijmvliezen verhuist en daar opnieuw klachten veroorzaakt. Het grootste gevaar van herpes genitalis is de kans dat een besmette zwangere vrouw de besmetting tijdens de bevalling op haar kind overbrengt. Bij de baby kunnen dan zeer ernstige ziekteverschijnselen ontstaan, doordat het centrale zenuwstelsel is aangetast. Dit gevaar kan soms worden omzeild door bij de aanstaande moeder een keizersnede uit te voeren.

Antivirale  middelen
De mogelijkheden van behandeling zijn beperkt. Er zijn maar weinig medicijnen die het ziekteverloop kunnen beïnvloeden. Alle antibiotica die effectief zijn bij bacteriële infecties, zijn onwerkzaam. Alleen bepaalde antivirale middelen zijn (enigszins) werkzaam. Tot voor kort was er slechts één middel beschikbaar dat enigszins helpt, namelijk aciclovir (merkloos, Zovirax®). Hoewel de infectie niet definitief verdwijnt, vermindert aciclovir de klachten (pijn en jeuk) en versnelt het de genezing van de blaasjes en de zweertjes aanzienlijk. Ook de periode waarin het herpesvirus uit de huidblaasjes wordt uitgescheiden, en daarmee de periode van besmettelijkheid, wordt duidelijk bekort. Aciclovir moet dan in ieder geval gedurende vijf dagen worden geslikt, en wel vijfmaal per dag een tablet van 200 mg. Nieuwere middelen met een vergelijkbare werking zijn famciclovir (merkloos) en valaciclovir (merkloos, Valaciclovir FNA, Zelitrex®). Het voordeel van deze middelen is dat ze niet vijfmaal per dag, maar drie- respectievelijk tweemaal per dag moeten worden geslikt. Zwangere vrouwen mogen alleen aciclovir gebruiken. Als bij een patiënt de klachten meer dan zes keer opvlammen, kan de arts overwegen hem/haar continu famciclovir te laten slikken. Eénmaal per dag een tablet is dan voldoende. Na een jaar wordt dan beoordeeld of de behandeling heeft geholpen. Om de ergste klachten tijdelijk te verzachten kan lokaal zinkolie (merkloos, Zinkoxide Smeersel FNA), al dan niet gecombineerd met het lokale verdovingsmiddel lidocaïne, op de aangedane plekken worden toegepast.

Genitale  wratten

Deze relatief onschuldige aandoening (condylomata acuminata) is het gevolg van een infectie met een virus (humaan papillomavirus, HPV) dat door seksueel contact wordt overgebracht. Overigens kan een ander type HPV bij vrouwen baarmoederhalskanker veroorzaken (zie ook rijksvaccinatieprogramma in het onderdeel 'Immuniteit & Vaccinatie' in de sectie 'Infectieziekten'). De in omvang toenemende wratten groeien op de schacht van de penis of, minder vaak, op de voorhuid, de eikel en rond de anus en ontstaan enkele weken tot maanden na besmetting. Bij vrouwen wordt de ziekte minder vaak gemeld, waarschijnlijk omdat de wratten minder goed te zien zijn. Meestal zijn ze niet pijnlijk, maar soms kunnen ze wel jeuken. Echt schadelijk voor de gezondheid zijn ze niet. Om andere (geslachts)ziekten uit te sluiten, wordt meestal bloed- en urineonderzoek verricht. De grotere wratten kunnen chirurgisch, dat wil zeggen door bevriezen en wegsnijden, elektrocoagulatie of CO₂-laserbestraling, worden verwijderd. Een andere mogelijkheid is de wratten aan te stippen met podofyllotoxine als applicatievloeistof (Condyline®) of als crème (Wartec®). De applicatievloeistof of de crème moet tweemaal per dag gedurende drie opeenvolgende dagen door de patiënt zelf worden aangebracht (de vloeistof met behulp van de bijgeleverde applicator). Zo nodig kan deze kuur iedere week worden herhaald, met een maximum van vijf opeenvolgende weken. Een nieuwere en waarschijnlijk effectievere optie is een crème met imiquimod (Aldara®, Zyclara®). Een definitieve behandeling met antibiotica of antivirale middelen is niet mogelijk. Nadat de wratten zijn verwijderd, kunnen ze na korte of langere tijd weer terugkomen.

Hepatitis  B

Het heeft lang geduurd voordat duidelijk werd dat hepatitis B (zie ook lever & galwegen in de sectie 'Spijsvertering & Lever') door seksueel contact kan worden overgebracht. Het gaat om een ontsteking van de lever door het hepatitis-B-virus. Men sprak vroeger ook van serumhepatitis, omdat men dacht dat besmetting alleen via een bloedtransfusie of via geïnfecteerde injectiespuiten kon plaatsvinden. Nu is duidelijk dat het virus ook vanuit besmet sperma via slijmvlieswondjes in de bloedbaan van de partner terecht kan komen. Behalve drugsverslaafden die geïnfecteerd raken door besmette injectienaalden, zijn vooral homoseksuele mannen met veel wisselende contacten het slachtoffer van het virus.

De ziekte begint pas zes weken tot zes maanden na de besmetting. De eerste klachten zijn misselijkheid, verlies van eetlust, koorts, branderige ogen en pijn rechts in de bovenbuik. Na enige tijd kan ook geelzucht ontstaan. Bij een aantal patiënten verloopt de ziekte zonder duidelijke verschijnselen. De duur van de ziekte loopt sterk uiteen, van zo’n zes weken tot een half jaar. De meeste patiënten genezen volledig, zonder al te veel nadelige gevolgen voor de lever. In 10 tot 15 procent van de gevallen wordt de ziekte chronisch, terwijl ongeveer 1 procent van de patiënten overlijdt. Van de patiënten die een infectie hebben doorgemaakt, blijft 5 tot 10 procent virusdrager, dat wil zeggen dat ze besmettelijk blijven voor anderen.

De mogelijkheden van een effectieve behandeling zijn beperkt: ‘uitzieken’, een vetarm dieet en geen alcohol, dus maatregelen om de zieke lever zo veel mogelijk rust te gunnen bij het herstel.

Interferonen
Bij chronische hepatitis B wordt tegenwoordig een behandeling met interferon-alfa (Intron A®,  Roferon A®) of peginterferon-alfa (Pegasys®, Pegintron®) overwogen. Behorende tot de interferonen (een groep lichaamseigen stoffen die cellen beschermen tegen virussen) is (peg)interferon-alfa een eiwitachtige stof die via een recombinant-DNA-techniek (met bacteriën) is bereid. Het middel kan alleen per injectie worden toegediend, en wel driemaal per week (interferon-alfa) of éénmaal per week (peginterferon-alfa) gedurende één jaar. Bij chronische hepatitis B lijkt 40 procent van de patiënten dan te zijn genezen. De bijwerkingen zijn niet gering; het merendeel van de patiënten vertoont griepachtige symptomen zoals vermoeidheid, koorts, koude rillingen, verlies van eetlust, spierpijn, hoofdpijn, gewrichtspijn, transpireren.

Als de behandeling met interferonen niet werkzaam blijkt of niet wordt verdragen dan komt het gebruik van adefovir (Hepsera®), entecavir (merkloos, Baraclude®), lamivudine (merkloos, Epivir®, Zeffix®), telbivudine (Sebivo®) of tenofovir (merkloos, Vemlidy®, Viread®) in aanmerking. Deze antivirale middelen kunnen via de mond (oraal) worden toegediend. Lamivudine en tenofovir worden ook gebruikt bij de behandeling van aids (zie hieronder), waarvoor het oorspronkelijk werd ontwikkeld. Ook deze middelen veroorzaken nogal wat bijwerkingen: vooral vermoeidheid en lusteloosheid en verder hoofdpijn en maag-darmstoornissen. Op basis van de resultaten van langetermijnonderzoek gaat de voorkeur op dit moment uit naar entecavir of tenofovir.

Vaccinatie
Sinds het begin van de jaren tachtig kunnen mensen met een verhoogd risico op hepatitis B met drie vaccinaties effectief worden beschermd tegen besmetting met het virus middels het hepatitis B-vaccin (Engerix-B®, Fendrix®, HBVAXPRO®). De seksuele partner(s) van iemand die ooit hepatitis B heeft doorgemaakt, moet(en) in ieder geval worden gevaccineerd. Dat geldt ook voor de huisgenoten en/of andere leden van het gezin. Vanaf 2012 worden alle pasgeborenen routinematig via het Rijksvaccinatieprogramma gevaccineerd tegen hepatitis B (zie ook immuniteit & vaccinatie in de sectie 'Infectieziekten').

Aids

Deze ziekte, die lange tijd vrijwel altijd dodelijk verliep, wordt veroorzaakt door het aids-virus, ook vaak hiv (humaan immunodeficiëntievirus) genoemd. Aids is de afkorting van ‘acquired immunodeficiency syndrome’; vrij vertaald betekent dit ‘een verworven tekortschieten van het afweersysteem’. HIV is een zogenaamd retrovirus, een virustype dat erfelijke informatie bewaart in de vorm van RNA in plaats van DNA (zie ook gentherapie in de sectie 'Algemeen').

Het virus tast de functie van het afweersysteem aan, waardoor verschillende ziekteverwekkers, die normaal gesproken geen probleem voor het lichaam vormen, vrij spel krijgen. Longontstekingen, hersen(vlies)ontsteking, kanker of ernstige huidaandoeningen tasten het lichaam aan en leiden uiteindelijk tot de dood. Behalve door seksueel contact kan aids ook worden overgedragen via besmette injectienaalden of via transfusies met besmet bloed. In Nederland zijn homoseksuele mannen, drugsverslaafden die elkaars injectienaalden gebruiken en patiënten met bloederziekte (hemofilie) de belangrijkste risicogroepen. Deze laatste categorie loopt tegenwoordig veel minder gevaar omdat het donorbloed intensief wordt gecontroleerd en er in toenemende mate gebruik wordt gemaakt van stollingsfactoren die verkregen zijn met recombinant-DNA-technieken, waaraan geen donorbloed meer te pas komt (zie ook bloederziekte in de sectie 'Bloed & Bloedsomloop'). Een vierde risicogroep zijn personen die beroepshalve met bloed werken, zoals artsen en ziekenhuispersoneel. Zij lopen risico doordat men zich bijvoorbeeld per ongeluk prikt aan een met HIV besmette naald. Dat gevaar geldt trouwens ook bij besmetting met hepatitis B.

De besmetting kan worden aangetoond met behulp van bloedonderzoek. Nadat het lichaam in aanraking is geweest met hiv, maakt het antistoffen. Het virus nestelt zich in bepaalde typen witte bloedcellen (zogenoemde CD₄-positieve T-lymfocyten) die andere cellen van het afweersysteem activeren en reguleren. Het erfelijke materiaal van het virus, het RNA, wordt eerst met een viraal enzym (het reverse transcriptase) omgezet in DNA en wordt vervolgens opgenomen in het DNA van de geïnfecteerde cel. Het virus vermeerdert zichzelf in de cel, waardoor deze uiteindelijk wordt vernietigd en nieuwe virusdeeltjes vrijkomen die weer andere witte bloedcellen besmetten. Een besmet persoon met antistoffen tegen hiv wordt ‘seropositief’ genoemd. Deze persoon kan lang klachtenvrij zijn. Pas na (vele) jaren kunnen de eerste ziekteverschijnselen zich openbaren doordat het aantal CD₄-positieve T-lymfocyten dan substantieel is afgenomen. Waarom de ene seropositieve persoon al vrij snel ziek wordt en de andere pas na vele jaren, is nog niet geheel duidelijk.

Vele  medicijnen
Een behandeling waarmee aids definitief kan worden genezen, bestaat (nog) niet. Volgens sommige deskundigen is het de vraag of die er ooit komt. Door de wereldwijde aandacht en de dramatische gevolgen van een HIV-infectie zijn er in korte tijd veel nieuwe medicijnen ontwikkeld, die het verloop van de ziekte gunstig kunnen beïnvloeden. Ze worden antiretrovirale middelen, hiv-remmers of aidsremmers genoemd. Zidovudine (Retrovir®) kwam als eerste beschikbaar, nadat ontdekt was dat aids door HIV wordt veroorzaakt. Dit middel remt de vermenigvuldiging van het virus in het lichaam door remming van het virale enzym reverse transcriptase.

Omdat zidovudine chemisch sterk lijkt op bepaalde bouwstenen van het DNA, de zogenoemde nucleosiden, wordt het een nucleoside-reverse-transcriptaseremmer (NRTI) genoemd. Abacavir (merkloos, Ziagen®), didanosine (Videx®), emtricitabine (Emtriva®), lamivudine (merkloos, Epivir®, Zeffix®), stavudine (Zerit®) en tenofovir (merkloos, Vemlidy®, Viread®) zijn nieuwere middelen uit deze zelfde groep.
Er zijn echter ook reverse-transcriptaseremmers die geen nucleosidestructuur hebben. Die worden non-nucleoside-reverse-transcriptaseremmers (NNRTI’s) genoemd. Anders dan de NRTI’s hoeven deze stoffen niet eerst geactiveerd te worden om werkzaam te worden. Tot deze groep behoren efavirenz (merkloos, Stocrin®), etravirine (Intelence®), nevirapine (merkloos, Viramune®) en rilpivirine (Edurant®).
Een derde groep medicijnen tegen HIV-infecties zijn de zogenoemde proteaseremmers. Het enzym protease zorgt ervoor dat de virusdelen uit de gastheercellen weer andere cellen kunnen besmetten. Atazanavir (Reyataz®), darunavir (merkloos, Prezista®), fosamprenavir (Telzir®), indinavir (Crixivan®), ritonavir (merkloos, Norvir®) en saquinavir (Invirase®) zijn alle proteaseremmers.
Een vierde groep zijn de zogenaamde fusieremmers: deze remmen de fusie van het virusdeeltje met de menselijke CD₄-cel, waardoor het virus de cel niet kan binnendringen. Enfuvirtide (Fuzeon®) is tot nu toe het enige middel uit deze groep die in Nederland verkrijgbaar is.
Dolutegravir (Tivicay®) en raltegravir (Isentress®) behoren tot de nieuwe groep van de integraseremmers. Deze middelen remmen het enzym integrase. Dit voorkomt de vermenigvuldiging van hert virus omdat het virale DNA niet kan integreren in het DNA van de menselijke gastheercel.
Maraviroc (Celsentri®) behoort tot de nieuwste generatie aidsmiddelen (co-receptorremmers) met weer een iets ander werkingsmechanisme.

Altijd  combinaties!
Alle middelen uit bovengenoemde groepen verhinderen de vermeerdering van het virus, waardoor in principe de voortgang van de ziekte wordt vertraagd. Door schade en schande is echter gebleken dat als slechts één middel (monotherapie) tegen de virale indringers wordt ingezet, de strijd vrij snel beslist wordt ten gunste van het virus. Er ontstaat namelijk zeer snel resistentie, waardoor het middel niet meer werkzaam is. Dat komt doordat het virus voortdurend verandert, waardoor snel varianten ontstaan die ongevoelig zijn voor het medicijn. Tegenwoordig wordt altijd een combinatietherapie van enkele middelen uit verschillende groepen medicijnen gebruikt. Men heeft vastgesteld dat HIV-geïnfecteerden die worden behandeld met een combinatietherapie, niet alleen minder snel ziekteverschijnselen krijgen, maar ook (veel) langer blijven leven. In de praktijk bestaat de combinatietherapie meestal uit twee NRTI’s en één proteaseremmer, of uit twee NRTI’s en één NNRTI. Deze zogenoemde HAART ('highly active antiretroviral therapy') heeft ervoor gezorgd dat aids niet meer als een dodelijke ziekte wordt beschouwd, maar als een ernstige, chronische ziekte!

Een en ander leidt er toe dat HIV-geïnfecteerde patiënten dagelijks vele pillen moeten slikken soms wel tientallen per dag. Terwille van deze patiënten zijn er de laatste jaren diverse uitgekiende, vaste combinaties op de markt gekomen om het aantal in te nemen pillen per keer of per dag flink te beperken.

PEP en PrEP
PEP en PrEP zijn medicijnen (hiv-remmers) die voorkomen dat iemand hiv krijgt. PEP dient te worden ingenomen kort nádat iemand onveilige seks heeft gehad met risico op hiv of het prikken met een niet-schone injectienaald (prikaccident in de zorg of drugsgebruik). PrEP wordt juist vooraf ingenomen om het risico op hiv uit te sluiten. Desondanks blijven condooms het makkelijkste en goedkoopste middel om soa’s en hiv-infecties te voorkomen.

PEP staat voor Post Expositie Profylaxe: preventieve medicijnen achteraf. Wanneer iemand risico heeft gelopen op een hiv-infectie kan je achteraf een PEP-kuur krijgen om te voorkomen dat je hiv-positief wordt. Niet iedereen heeft PEP nodig. Het is afhankelijk van welk risico je gelopen hebt. Is het bijvoorbeeld bekend of de naald waaraan je je geprikt hebt gebruikt is door iemand die hiv-positief is? Is de partner met wie je seks gehad hebt hiv-positief? PEP bestaat uit een complete kuur met hiv-remmers van vier weken. Het is belangrijk dat je er zo snel mogelijk mee begint na het risicomoment. Het liefst binnen twee uur, maar in elk geval binnen 72 uur na de seks of het risicoincident.